Walka z marnowaniem żywności: globalne wyzwanie, europejskie rozwiązania
Marnowanie i straty żywności to poważny problem globalny, z istotnymi konsekwencjami ekonomicznymi, środowiskowymi i społecznymi. Każdego roku, aż jedna trzecia całej produkowanej żywności jest tracona lub marnowana na różnych etapach łańcucha dostaw, od produkcji po konsumpcję. Oznacza to, że ogromne ilości zasobów naturalnych, takich jak woda, energia i gleba, są zużywane do produkcji żywności, która nigdy nie zostanie spożyta. Ponadto, marnowana żywność generuje ogromne ilości odpadów, które trafiają na wysypiska śmieci, gdzie ulegają rozkładowi, emitując metan – silny gaz cieplarniany przyczyniający się do zmian klimatycznych.
Straty i marnowanie żywności mają również poważne implikacje ekonomiczne. Dla producentów i konsumentów oznacza to bezpośrednie straty finansowe. Na poziomie globalnym, wartość marnowanej żywności sięga bilionów dolarów rocznie. Społecznie, marnowanie żywności jest szczególnie problematyczne w kontekście globalnego niedożywienia. Miliony ludzi cierpią z powodu głodu i niedożywienia, podczas gdy ogromne ilości jedzenia są marnowane, co pokazuje dysproporcje w dystrybucji żywności na świecie.
Aby przeciwdziałać temu problemowi, Organizacja Narodów Zjednoczonych wprowadziła Cele Zrównoważonego Rozwoju (SDGs), wśród których SDG 12.3 ma na celu zmniejszenie o połowę ilości marnowanej żywności na mieszkańca na poziomie detalicznym i konsumpcyjnym oraz zmniejszenie strat żywności wzdłuż łańcucha produkcji i dostaw do 2030 roku. Osiągnięcie tego celu wymaga współpracy międzynarodowej, zaangażowania rządów, sektora prywatnego, organizacji pozarządowych oraz konsumentów.
I źródło: https://foodfakty.pl/marnotrawstwo-zywnosci-problemem-xxi-wieku
W Europie wdrożono różne inicjatywy i strategie na poziomie krajowym i regionalnym, aby przeciwdziałać marnowaniu żywności. Wiele z tych inicjatyw opiera się na dobrowolnych porozumieniach (VA), które angażują różne zainteresowane strony w działania na rzecz redukcji strat i marnowania żywności. Dobrowolne porozumienia są skutecznym sposobem mobilizowania działań i współpracy międzysektorowej, oferując elastyczne ramy, które mogą być dostosowane do specyficznych warunków i potrzeb poszczególnych krajów i sektorów.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie przykładów dobrowolnych porozumień i innych form współpracy w Europie, które przyczyniają się do redukcji strat i marnowania żywności. Tekst ma na celu zainspirowanie innych krajów i organizacji do podejmowania podobnych działań oraz dostarczenie praktycznych wskazówek i najlepszych praktyk, które mogą być wykorzystane w tworzeniu i wdrażaniu efektywnych strategii redukcji marnowania żywności.
Jak dobrowolne porozumienia redukują straty żywności przez współpracę i innowacje
Dobrowolne porozumienia pokazują, jak współpraca między rządami, przedsiębiorstwami, organizacjami pozarządowymi i instytucjami naukowymi może prowadzić do skutecznej redukcji strat i marnowania żywności. Inicjatywy te jednoczą różnorodne podmioty w ramach wspólnego celu, co sprzyja innowacjom i tworzeniu rozwiązań dostosowanych do specyficznych warunków i potrzeb.
Jednym z kluczowych elementów sukcesu VAs jest podnoszenie świadomości na temat skutków marnowania żywności. Poprzez edukację i zaangażowanie zarówno jednostek, jak i przedsiębiorstw z branży spożywczej, porozumienia te inspirują do zmiany zachowań i promowania zrównoważonych praktyk konsumpcyjnych.
Zaangażowanie wszystkich uczestników łańcucha dostaw żywności, od producentów po konsumentów, jest kluczowe dla skuteczności VAs. Interesariusze muszą czuć, że są odpowiedzialni za realizację swoich zobowiązań i mają wsparcie w podejmowaniu działań. Skuteczne VAs charakteryzują się elastycznością, pozwalającą na dostosowywanie strategii i inicjatyw do zmieniających się warunków i wymagań regulacyjnych. Ta zdolność do szybkiego reagowania jest niezbędna, aby działania na rzecz redukcji marnowania żywności były skuteczne i aktualne.
Solidne systemy monitorowania i analityki danych są kluczowe dla dokładnego śledzenia postępów i podejmowania decyzji opartych na dowodach. Inwestowanie w infrastrukturę danych i technologię umożliwia przejrzyste dzielenie się informacjami i współpracę między interesariuszami. Zrównoważone finansowanie jest niezbędne do realizacji i utrzymania inicjatyw redukujących marnowanie żywności. Długoterminowe zobowiązania finansowe zapewniają stabilność i ciągłość działań, zarówno ze strony publicznej, jak i prywatnej.
Dobrowolne porozumienia (VAs) w zakresie redukcji strat i marnowania żywności są szeroko stosowane w różnych krajach europejskich. Są to umowy samodzielnie określane przez uczestników, z jasno określonymi celami jakościowymi i ilościowymi, opracowane przez prywatne podmioty i/lub inne zainteresowane strony w konsultacji z sygnatariuszami. VAs mogą być pilotowane przez urzędników państwowych, przedsiębiorstwa lub innych aktorów i mogą być stosowane jako alternatywa dla tradycyjnego ustawodawstwa lub jako uzupełnienie istniejących przepisów.VAs w Europie mają różnorodne struktury i cele, dostosowane do specyficznych potrzeb i warunków każdego kraju.
II źródło: https://www.portalspozywczy.pl/technologie/wiadomosci/marnowanie-zywnosci-problem-ktory-dotyczy-kazdego-z-nas,178255.html
Przykłady krajowych porozumień
Austria – Dobrowolne porozumienie 2017-2030
Austria jest liderem w walce z marnowaniem żywności, wdrażając trzy innowacyjne inicjatywy, które łączą współpracę, regulacje i nowoczesne technologie. Te działania nie tylko promują zrównoważony rozwój, ale również podkreślają zaangażowanie kraju w odpowiedzialne zarządzanie zasobami i troskę o przyszłość naszej planety.
Pierwsza z tych inicjatyw, „Lebensmittel sind kostbar!” (Żywność jest cenna!), wystartowała w 2011 roku dzięki Austriackiemu Federalnemu Ministerstwu ds. Działań Klimatycznych, Środowiska, Energii, Mobilności, Innowacji i Technologii. Projekt ten ma na celu zjednoczenie różnych sektorów – od produkcji żywności, przez handel detaliczny i przetwórstwo, po gastronomię i gospodarkę odpadami. To szerokie partnerstwo obejmuje także społeczeństwo obywatelskie, władze publiczne, instytucje edukacyjne i opiekę zdrowotną. Głównym celem jest podniesienie świadomości na temat wartości żywności oraz zredukowanie jej marnowania poprzez skoordynowane działania. Partnerzy dokumentują swoje działania i uczestniczą w corocznych wydarzeniach networkingowych, dzieląc się najlepszymi praktykami i postępami. Inicjatywa ta wspiera także Cel Zrównoważonego Rozwoju (SDG) 12.3, który zakłada zmniejszenie o połowę globalnego marnowania żywności na poziomie detalicznym i konsumenckim do 2030 roku. Do tej pory do programu dołączyło ponad 100 partnerów, przyczyniając się do kampanii świadomościowych i projektów redystrybucji nadwyżek żywności, aby ta trafiała do potrzebujących, a nie na śmietnik.
III źródło: https://hallo-salzburg.at/index.php/2016/06/08/weil-lebensmittel-kostbar-sind/
W 2017 roku Austria postanowiła pójść o krok dalej, wprowadzając Dobrowolne Porozumienie na lata 2017-2030. To ambitne przedsięwzięcie, w które zaangażowali się austriaccy detaliści, hurtownicy oraz producenci i przetwórcy żywności, zawiera zarówno obowiązkowe, jak i dobrowolne środki. Celem jest rozszerzenie działań zainicjowanych w 2011 roku poprzez zobowiązanie uczestników do zmniejszenia marnowania żywności o 50% do 2030 roku, zgodnie z celem SDG 12.3. Firmy uczestniczące w programie zobowiązane są do kwartalnego raportowania danych dotyczących marnowania żywności do Ministerstwa. Austriacka Agencja Środowiskowa analizuje te dane, zapewniając przejrzystość i odpowiedzialność, co wzmacnia znaczenie nadzoru zewnętrznego. Do stycznia 2024 roku, jedenaście firm z sektora handlu detalicznego, hurtowego oraz produkcji i przetwórstwa żywności podpisało porozumienie, pokazując swoje zaangażowanie w znaczną redukcję marnowania żywności.
Trzecia inicjatywa, Cyfrowy Hub Żywnościowy „Lebensmitteldrehscheibe”, została uruchomiona w 2024 roku i jest finansowana z funduszy publicznych. Projekt ten ma na celu ułatwienie przekazywania darowizn żywnościowych poprzez stworzenie cyfrowej platformy, która łączy różne zainteresowane strony z organizacjami społecznymi i non-profit. Hub upraszcza proces darowizn, zapewniając, że nadwyżki żywności są efektywnie redystrybuowane do potrzebujących. Wykorzystanie technologii do usprawnienia dystrybucji żywności minimalizuje marnowanie i dodatkowo wzmacnia wpływ działań Austrii w tej dziedzinie.
Efekty tych inicjatyw są widoczne gołym okiem. Redystrybucja nadwyżek żywności znacząco wzrosła, a ilość darowanej żywności wzrosła z 12 250 ton w 2017 roku do niemal 20 000 ton w 2020 roku. Ponadto, poziom żywności przekazywanej na paszę dla zwierząt utrzymuje się na stabilnym poziomie około 10 000 ton rocznie. Te wyniki podkreślają skuteczność wieloaspektowego podejścia Austrii do redukcji marnowania żywności, łączącego dobrowolne porozumienia, środki regulacyjne i innowacje cyfrowe.
IV źródło: https://tirol.lko.at/lebensmittel-sind-kostbar+2400+3681722
Austriackie inicjatywy „Lebensmittel sind kostbar!”, Dobrowolne Porozumienie 2017-2030 oraz Cyfrowy Hub Żywnościowy, stanowią kompleksową strategię walki z marnowaniem żywności. Dzięki wspieraniu współpracy międzysektorowej, zapewnieniu zgodności z regulacjami oraz wykorzystaniu narzędzi cyfrowych, Austria czyni znaczące postępy w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju i redukcji marnowania żywności na skalę krajową. Sukces tych programów podkreśla znaczenie różnorodnych strategii i pozytywnych wyników, które można osiągnąć poprzez skoordynowane działania w zakresie redukcji marnowania żywności.
Chorwacja – Razem przeciw marnowaniu żywności
W obliczu rosnącego problemu marnowania żywności, Chorwacja podjęła odważne kroki, by stawić mu czoła. Inicjatywa „Razem przeciw marnowaniu żywności” została oficjalnie zainaugurowana 22 marca 2023 roku, zyskując wsparcie szerokiego grona uczestników z różnych sektorów gospodarki i społeczeństwa.
Porozumienie zostało podpisane przez Ministerstwo Rolnictwa oraz przedstawicieli sektora spożywczego, handlowego, hotelarskiego, naukowego i akademickiego, a także samorządów lokalnych i organizacji non-profit. Jest to kompleksowe podejście, które angażuje wszystkie podmioty w łańcuchu dostaw żywności – od producentów, przez przetwórców, aż po detalistów i hotelarzy. Do inicjatywy dołączyły również wspólnoty naukowe, akademickie oraz jednostki samorządu lokalnego i regionalnego.
V źródło: https://fundacjardhub.pl/projekty/polityka-przeciwdzialania-marnotrawienia-zywnosci-w-unii-europejskiej/
Głównym celem tego porozumienia jest zmniejszenie marnowania żywności o 30% do 2028 roku. Plan ten jest zgodny z krajowym programem zapobiegania i redukcji marnowania żywności, który nakreśla szczegółowe strategie i działania niezbędne do osiągnięcia tego ambitnego celu. Aby zapewnić skuteczność i przejrzystość działań, Ministerstwo Rolnictwa powołało Grupę Roboczą do Monitorowania i Oceny Postępów. Grupa ta ma za zadanie monitorować realizację porozumienia i przygotowywać roczne raporty, które będą publikowane na stronach internetowych Ministerstwa oraz innych sygnatariuszy porozumienia.
Ta inicjatywa w głównej mierze opiera się na przejrzystości danych. Sygnatariusze zobowiązali się do regularnego raportowania swoich postępów w sposób transparentny, co umożliwi dokładne śledzenie postępów w redukcji marnowania żywności. Pomimo braku przewidzianego finansowania dla porozumienia, uczestnicy inicjatywy są zobowiązani do przygotowania szczegółowych dokumentów wdrożeniowych. Dokumenty te będą zawierały cele szczegółowe, wskaźniki osiągnięć, metody wdrażania oraz terminy realizacji, co zapewni strukturę i kierunek dla podejmowanych działań.
Ze względu na stosunkowo krótki czas, jaki upłynął od podpisania porozumienia, wpływ inicjatywy nie jest jeszcze mierzalny. Jednak już teraz można zauważyć pewne wyzwania i obserwacje. Na przykład, poziom zainteresowania ze strony sektora produkcji podstawowej jest niższy w porównaniu do organizacji non-profit. Ponadto, brak dostępnych danych na temat krótkoterminowego wpływu porozumienia stanowi wyzwanie w ocenie jego efektywności na wczesnym etapie.
Inicjatywa „Razem przeciw marnowaniu żywności” w Chorwacji to krok w stronę zrównoważonej przyszłości, angażujący szerokie grono uczestników w walce z marnowaniem żywności. Poprzez współpracę, transparentność i monitorowanie postępów, Chorwacja dąży do osiągnięcia ambitnego celu, jakim jest znaczne zmniejszenie marnowania żywności do 2028 roku. Inicjatywa ta stanowi inspirujący przykład, jak różnorodne sektory mogą wspólnie działać na rzecz bardziej zrównoważonej i odpowiedzialnej gospodarki żywnościowej.
Dania – Walka Danii z marnowaniem żywności
W 2019 roku Dania zainicjowała porozumienie „Danmark mod Madspild” (Dania przeciw marnowaniu żywności), zarządzane przez think tank ONE\THIRD. Ta samorządna instytucja, działająca pod egidą Duńskiego Ministerstwa Rolnictwa i Rybactwa, zaprasza do współpracy wszystkie podmioty z łańcucha dostaw żywności, w tym producentów, przetwórców i detalistów.
VI źródło: https://via.ritzau.dk/pressemeddelelse/13324468/nationalt-initiativ-samler-danmark-mod-madspild?publisherId=3307957
W porozumieniu uczestniczy 34 sygnatariuszy, z których 31 reprezentuje sektor przetwórstwa i produkcji spożywczej, a pozostałe to organizacje redystrybucyjne i konsumenckie. Wspólnie dążą do zmniejszenia marnowania żywności o 50% do 2030 roku. Cel ten wpisuje się w realizację SDG Target 12.3, który firmy implementują w swoich strategiach poprzez regularne pomiary marnowania żywności.
Za zbieranie danych i przygotowywanie rocznych raportów odpowiada zewnętrzna firma, która również prowadzi szkolenia dla firm na temat metod pomiaru i raportowania marnowania żywności. Roczne finansowanie, wynoszące około 500,000 DKK, jest zapewniane przez think tank ONE\THIRD.
Sygnatariusze zgodzili się na zharmonizowaną metodologię pomiaru marnowania żywności, która opiera się na istniejących standardach raportowania. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie spójnych i porównywalnych danych, które pomagają śledzić postępy i wprowadzać potrzebne zmiany.
VII źródło: https://foedevarebanken.dk/814-000-tons-madspild/
Pierwszy raport postępu z 2020 roku wykazał wzrost ilości marnowanej żywności, co było spowodowane zakłóceniami w łańcuchu dostaw wywołanymi przez pandemię COVID-19. Kolejny raport z 2021 roku pokazał jednak znaczące zmniejszenie marnowania żywności w porównaniu do poprzedniego roku. Trzeci raport, opublikowany w 2023 roku, ujawnił, że ponad połowa uczestników zmniejszyła ilość marnowanej żywności od momentu pierwszej rejestracji danych.
Porozumienie „Danmark mod Madspild” pokazuje, że dobrowolne inicjatywy mogą być skutecznym narzędziem w redukcji strat żywności. Ważne jest jednak ciągłe zaangażowanie i wsparcie ze strony profesjonalnego personelu. Długoterminowe finansowanie jest niezbędne dla sukcesu takich porozumień. Istotne jest również tworzenie zbiorczych raportów, które pozwalają na śledzenie postępów i motywują firmy do dalszych działań.
Inicjatywa „Danmark mod Madspild” jest przykładem, jak poprzez współpracę i transparentność można osiągnąć znaczące rezultaty w walce z marnowaniem żywności. Długofalowe zaangażowanie i wspólne działanie są drogą do osiągnięcia celów związanych ze zrównoważonym rozwojem.
Finlandia – Zobowiązanie do efektywności materiałowej
W 2019 roku fiński przemysł spożywczy zainicjował pierwsze dobrowolne zobowiązanie do efektywności materiałowej, które następnie przedłużono na lata 2022-2026. Celem tej inicjatywy jest zmniejszenie wpływu produkcji żywności na środowisko poprzez redukcję marnowania żywności o 50% do 2030 roku. Zobowiązanie jest zgodne z celem SDG Target 12.3 i wspiera program gospodarki o obiegu zamkniętym.
Inicjatywa jest szeroko popierana przez Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Ministerstwo Rolnictwa i Leśnictwa oraz Ministerstwo Środowiska, a także Fińską Federację Przemysłu Spożywczego, Fińskie Stowarzyszenie Handlu Spożywczego i Fińskie Stowarzyszenie Hotelarskie MaRa. W drugim okresie (2022-2026) do zobowiązania dołączył sektor hotelarski, rozszerzając zakres działań.
VIII źródło: https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/marnowanie-zywnosci-w-UE-raport-12414.html
Koordynacją działań związanych z zobowiązaniem zajmuje się firma Motiva, która monitoruje postępy i raportuje wyniki. Finansowanie koordynacji zapewnia Ministerstwo Gospodarki i Pracy, przeznaczając na ten cel 70,000 – 100,000 EUR rocznie. Firmy uczestniczące w programie raportują swoje działania i osiągnięcia corocznie, korzystając z formularzy zgodnych z definicjami Komisji Europejskiej i Fińskiego Instytutu Zasobów Naturalnych (Luke).
W okresie 2019-2021, 17 firm biorących udział w zobowiązaniu zredukowało prawie 12,000 ton jadalnych części odpadów żywnościowych i 7000 ton całkowitych odpadów żywnościowych. Te wyniki zachęciły do przedłużenia zobowiązania na nowy okres, co ma przyczynić się do dalszej redukcji marnowania żywności.
Dobrowolne zobowiązanie do efektywności materiałowej przyniosło uczestniczącym firmom wymierne korzyści, co zachęca do dalszego prowadzenia inicjatywy. Niezbędna jest aktywna i celowa współpraca z podmiotami w całym łańcuchu dostaw, aby osiągnąć zamierzone cele bez uszczerbku dla bezpieczeństwa żywności.
Francja – Pakt narodowy przeciw marnowaniu żywności
Francuski Pakt Narodowy Przeciw Marnowaniu Żywności, wdrożony w 2013 roku i odnowiony w 2017 roku, angażuje wszystkich uczestników łańcucha żywnościowego w kraju. Celem paktu jest zmniejszenie marnowania żywności o 50% do 2025 roku dla sektora dystrybucji i cateringu oraz o 50% do 2030 roku dla pozostałych sektorów.
Inicjatywa prowadzona jest przez Dyrekcję Generalną ds. Żywności francuskiego Ministerstwa Rolnictwa, obejmując około sześćdziesięciu partnerów, w tym cztery inne ministerstwa oraz przedstawicieli całego łańcucha żywnościowego. Prace nad etykietą anty-marnotrawstwa są prowadzone przez Ministerstwo Transformacji Ekologicznej oraz Ministerstwo Rolnictwa i Suwerenności Żywnościowej, zapewniając neutralne forum do dyskusji między uczestnikami łańcucha żywnościowego.
IX źródło: https://www.rp.pl/handel/art11731671-koniec-z-marnowaniem-jedzenia-we-francji
Fundamentem tej inicjatywy jest jawność danych. Wyniki grup roboczych i różne publikacje są dostępne na stronach internetowych ADEME i Ministerstwa Rolnictwa, co pozwala na monitorowanie postępów i zapewnienie pełnej transparentności działań. Chociaż pakt nie przewiduje bezpośredniego finansowania, jego struktura pozwala na skuteczne unifikowanie i wspieranie walki z marnowaniem żywności jako istotnej kwestii polityki publicznej.
Uczestnicy paktu stworzyli zintegrowaną metodologię pomiaru marnowania żywności w różnych sektorach, zgodną ze standardami UE. Pozwala to na uzyskanie jednolitych i porównywalnych danych, co ułatwia monitorowanie postępów i wprowadzanie potrzebnych zmian. Pakt wspiera także darowizny żywności poprzez standardowe umowy między dystrybutorami a organizacjami charytatywnymi.
Wpływ paktu jest widoczny na wielu płaszczyznach. Stanowi on narzędzie unifikujące, które wspiera walkę z marnowaniem żywności jako kwestią polityki publicznej, a także działa jako forum do dyskusji między uczestnikami łańcucha żywnościowego. Dzięki aktywnemu uczestnictwu wszystkich interesariuszy łańcucha żywnościowego możliwe jest osiągnięcie celów w zakresie redukcji marnowania żywności. Istniejące grupy robocze w ramach etykiety anty-marnotrawstwa pomagają ustanowić wspólne ramy odniesienia w zakresie metod, poziomów marnowania żywności i działań do podjęcia.
Francuski Pakt Narodowy Przeciw Marnowaniu Żywności pokazuje, jak ważne jest zaangażowanie wszystkich uczestników łańcucha żywnościowego w walce z marnowaniem żywności. Inicjatywa ta podkreśla znaczenie współpracy i transparentności w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju.
Wnioski i rekomendacje
Wzmożone zaangażowanie interesariuszy jest priorytetem, obejmującym zarówno producentów, jak i konsumentów, aby wspólnie podejmować działania na rzecz redukcji marnowania żywności. Dobrowolne porozumienia (VAs) stanowią skuteczne narzędzie do łączenia różnych podmiotów i zasobów, co pozwala na wspólne osiąganie celów. Inwestycje w solidne systemy monitorowania i analityki danych są niezbędne dla dokładnego śledzenia postępów i podejmowania decyzji opartych na dowodach. Dzięki inwestycjom w infrastrukturę danych i technologie możliwe jest przejrzyste dzielenie się informacjami i współpraca między interesariuszami.
Nieodzowne do realizacji i utrzymania inicjatyw redukujących marnowanie żywności jest zrównoważone finansowanie. Długoterminowe wsparcie finansowe, zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego, gwarantuje stabilność i ciągłość tych działań. Dobrowolne porozumienia (VAs) wspierają również innowacje i rozpowszechnianie najlepszych praktyk w zakresie ograniczania marnowania żywności. Wsparcie dla badań, projektów pilotażowych oraz platform wymiany wiedzy znacząco przyczynia się do wdrażania nowych i innowacyjnych rozwiązań.
Ogromne znaczenie dla zmiany zachowań i promowania zrównoważonego zarządzania żywnością ma zwiększenie świadomości i edukacja na temat marnowania żywności oraz szkolenie konsumentów i pracowników branży spożywczej. Rozwój infrastruktury danych wymaga inwestycji w systemy monitorowania i analityki, co umożliwia dokładne śledzenie postępów, identyfikowanie trendów oraz podejmowanie świadomych decyzji.
Ważne jest, by zainteresowane strony dzieliły się informacjami. Oprócz tego, zapewnienie długoterminowego finansowania okazuje się nieodzowne dla utrzymania i rozwijania inicjatyw redukujących marnowanie żywności.
Długoterminowe zobowiązania finansowe ze strony zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, oraz wsparcie finansowe dla badań i innowacji w tym zakresie zapewniają stabilność działań.
Promowanie współpracy międzysektorowej przyczynia się do osiągnięcia globalnych celów redukcji marnowania żywności. Współpraca między różnymi sektorami gospodarki, organizacjami pozarządowymi, instytucjami badawczymi oraz konsumentami sprzyja wspólnym działaniom, wymianie wiedzy i najlepszych praktyk, co z kolei wspiera innowacje i skuteczność inicjatyw.
Źródło:
Sfinansowane ze środków UE. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autora lub autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury (EACEA). Unia Europejska ani EACEA nie ponoszą za nie odpowiedzialności.