O wadze aktywności obywatelskiej czytamy w prasie i internecie, słyszymy w radiu i telewizji. O istocie społeczeństwa obywatelskiego i inicjatyw oddolnych dowiemy się na każdym wiecu politycznym, spotkaniu z politykiem, aktywistą, dziennikarzem. Narzędziem pobudzania tej aktywności i zwiększania ilości inicjatyw oddolnych są między innymi programy regrantingowe finansowane ze środków publicznych. Warto zastanowić się nad rzeczywistą skutecznością tej propozycji w kontekście budowy społeczeństwa obywatelskiego.

Obywatelska aktywność

Na potrzeby niniejszych rozważań warto zdefiniować podstawowe pojęcia. Aktywność obywatelską można obserwować i analizować na wielu płaszczyznach, nas interesuje jednak aspekt związany z uczestnictwem w życiu społecznym, politycznym, skierowany na rozwój wspólnoty lokalnej. Tak rozumiana aktywność obywatelska przyczynia się do budowy społeczeństwa obywatelskiego, czyli zdolnego do samoorganizacji i podejmowania oddolnych działań bez potrzeby udziału instytucji państwowej. Społeczeństwo obywatelskie to swego rodzaju ekosystem, który tworzą nie tylko jednostki, ale całe lokalne społeczności, organizacje pozarządowe (formalne i nieformalne), ruchy społeczne i religijne, związki zawodowe, przedsiębiorcy ekonomii społecznej, spółdzielnie, związki i kooperatywy. 

Dlaczego budowa społeczeństwa obywatelskiego wysokiej jakości powinna być celem państwa? Zalety można długo wyliczać. Wysoka jakość aktywności obywatelskiej przynosi wiele korzyści i jest niezwykle istotna dla rozwoju społecznego i demokracji. Oto kilka aspektów, które wynikają z wysokiej jakości społeczeństwa obywatelskiego: 

1. Wzmacnianie demokracji. Społeczeństwo obywatelskie jest fundamentem demokracji, ponieważ angażuje obywateli w proces podejmowania decyzji i sprawowania kontroli nad władzą. Silne społeczeństwo obywatelskie sprzyja partycypacji obywateli w życiu publicznym, prowadzeniu dialogu, wyrażaniu swoich poglądów i braniu udziału w procesie podejmowania decyzji.
2. Społeczeństwo obywatelskie odgrywa ważną rolę w monitorowaniu i nadzorowaniu działań władzy. Działalność organizacji pozarządowych, ruchów społecznych i inicjatyw obywatelskich sprawia, że władza musi brać odpowiedzialność za swoje decyzje i działać w interesie społeczności. Wysoka jakość społeczeństwa obywatelskiego wpływa na przejrzystość, uczciwość i odpowiedzialność władzy publicznej.
3. Społeczeństwo obywatelskie jest silnym narzędziem w rozwiązywaniu problemów społecznych i agregowaniu i komunikowaniu potrzeb społeczności lokalnych. Organizacje pozarządowe i inicjatywy obywatelskie często działają w obszarach, które są pomijane przez sektor publiczny lub prywatny. Dzięki temu społeczeństwo obywatelskie może skutecznie reagować na wyzwania społeczne i poprawiać warunki życia dla różnych grup społecznych.
4. Społeczeństwo obywatelskie jest miejscem, w którym powstają innowacyjne rozwiązania społeczne. Organizacje pozarządowe i inicjatywy obywatelskie często tworzą nowatorskie projekty i modele działania, które przyczyniają się do rozwoju społeczności. Wysoka jakość społeczeństwa obywatelskiego sprzyja rozwojowi innowacyjności, kreatywności i przedsiębiorczości społecznej. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego – a w konsekwencji sektora organizacji pozarządowych – wpływa na zmniejszenie kosztów funkcjonowania administracji publicznej. Jej zadania mogą bowiem być realizowane w sposób bardziej efektywny, poprzez zlecanie ich realizacji organizacjom społecznym.
5. Społeczeństwo obywatelskie buduje zaufanie między obywatelami, instytucjami publicznymi i prywatnymi. Aktywność obywatelska, współpraca i dialog społeczny przyczyniają się do wzrostu zaufania między elementami „społecznego ekosystemu”, co ma pozytywny wpływ na stabilność społeczną i gospodarczą.

Odpowiedzialne państwo wie i rozumie, że jednym z celów jego działalności będzie zatem budowanie jakościowego społeczeństwa obywatelskiego. Jednym ze sposobów wpływania na jego jakość jest pobudzanie, animowanie aktywności społeczników poprzez zwiększanie ilości lokalnych inicjatyw oddolnych. Tak postawiony cel realizować mają między innymi programy regrantingowe realizowane ze środków publicznych. 

Regranting

Program regrantingowy to narzędzie, w ramach którego organizacje lub instytucje otrzymują środki finansowe od dawcy głównego, aby przekazać je dalej innym beneficjentom na realizację konkretnych projektów lub inicjatyw społecznych. Głównym celem programów regrantingowych jest redystrybucja środków finansowych do lokalnych inicjatyw oraz organizacji pozarządowych, które mają bezpośredni kontakt ze społecznością i wiedzę na temat jej potrzeb. Dzięki takiemu modelowi środki publiczne mają być wydawane w sposób bardziej efektywny, trafiając do beneficjentów, którzy potrzebują ich najbardziej lub którzy wydadzą je zgodnie z realnymi potrzebami sygnalizowanymi przez lokalną społeczność. 

NOWEFIO

Przykładem programu dotacyjnego mającego wspierać budowę społeczeństwa obywatelskiego jest rządowy program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021–2030. W jego ramach dofinansowywane są projekty wpisujące się w cel główny, jakim jest zwiększenie zaangażowania obywateli i organizacji pozarządowych w życie publiczne poprzez poprawę samoorganizacji społecznej, wzrost znaczenia sektora obywatelskiego w życiu publicznym oraz wzmocnienie instytucjonalne sektora obywatelskiego w Polsce. W Programie NOWEFIO wyodrębniono cztery priorytety merytoryczne: priorytet 1 – mirkoinicjatywy; priorytet 2 – organizacje obywatelskie na rzecz dobra wspólnego; priorytet 3 – organizacje obywatelskie w życiu publicznym; priorytet 4 – wzmocnienie kompetencji organizacji obywatelskich. Zakres działań możliwych do zrealizowania w ramach programu NOWEFIO obejmuje wszystkie obszary działalności pożytku publicznego zgodnie z Ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873). 

Wśród działań realizowanych dzięki programowi NOWEFIO znajdziemy idealny przykład konkursu regrantingowego, którego celem jest redystrybucja środków do organizacji pozarządowych oraz grup nieformalnych, które chcą realizować swój mikroprojekt społeczny – konkurs Śląskie Lokalnie, realizowany od 2018 roku przez dwie organizacje pozarządowe: Fundację Klaster Innowacji Społecznych oraz New Europe Foundation. Na podstawie doświadczeń Operatorów konkursu z lat 2018–2023 można spróbować odpowiedzieć na pytanie postawione we wstępie artykułu – czy programy regrantingowe mają sens?

Śląskie Lokalnie, czyli dotacje na rozwój i mikroprojekty społeczne

Konkurs Śląskie Lokalnie, realizowany od 2018 roku ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na terenie województwa śląskiego, jest w założeniach bardzo prosty. O wsparcie mogą ubiegać się młode organizacje pozarządowe oraz grupy nieformalne, czyli społecznicy i aktywiści, których działalność nie została dotychczas sformalizowana. Podmioty mogą wnioskować o dotację na realizację działania społecznego mieszczącego się w ustawowym katalogu działalności pożytku publicznego lub na rozwój instytucjonalny organizacji. Celami konkursu są: zwiększenie ilości inicjatyw oddolnych, wzmocnienie i rozwój sektora organizacji pozarządowych, a w konsekwencji wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego. Na podstawie otrzymanych od Operatora informacji możemy wyciągnąć następujące wnioski:

W kolejnych edycjach konkursu do rozdysponowania wśród beneficjentów były następujące środki: 

Wysokość środków do rozdysponowania wśród beneficjentów ma oczywisty wpływ na ilość rozdanych dotacji, choć oczywiście nie mówi niczego o aktywności obywatelskiej czy jakości społeczeństwa obywatelskiego. Dlatego w celu analizy zestawimy ilość środków do rozdysponowania z ilością złożonych w konkursie wniosków. Ten wskaźnik w latach 2018–2023 kształtował się następująco:

Powyższy wykres pokazuje kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, można zaobserwować, że w pierwszych latach działania konkursu liczba złożonych wniosków rosła w sposób znaczący – od 268 w roku 2018 do 600 w roku 2020 – to wskaźnik wzrostu o ponad 100 proc. To pierwszy sygnał informujący, że konkursy regrantingowe spełniają swoją funkcję – stymulują aktywność obywatelską i zwiększają liczbę inicjatyw oddolnych. Drugie zjawisko warte odnotowania to drastyczny spadek ilości wniosków konkursowych w roku 2021. Ma to związek z pandemią COVID-19, której wybuch i przebieg przypadł właśnie na lata 2020–2021. Załamanie aktywności obywatelskiej i szereg problemów społecznych wywołanych przez COVID-19 zostały zaobserwowane i pojawiają się już opracowania na ten temat (np. „Wyzwania dla polityki społecznej w kontekście pandemii koronawirusa”, red. N.G. Pikuła, Kraków 2020.). Po roku 2021 obserwujemy powolne odbudowywanie zaangażowania wnioskodawców w konkursie regrantingowym Śląskie Lokalnie do poziomu z początku 2020 roku. Trzecią ciekawą obserwacją jest fakt, iż pomimo załamania z 2021 roku linia trendu z lat 2018–2023 wyraźnie wskazuje na stabilny wzrost liczby inicjatyw społecznych zgłaszanych w konkursie. 

Kolejną informacją, którą możemy poddać analizie, jest liczba bezpośrednich beneficjentów mikroprojektów społecznych realizowanych przez grupy nieformalne i organizacje pozarządowe. Informację tę należy oczywiście analizować na podstawie liczby przyznanych dotacji. Dane nie uwzględniają roku 2023, gdyż nie posiadamy jeszcze informacji o ostatecznych rezultatach konkursu Śląskie Lokalnie. Analizując dane z lat 2018–2022, można zaobserwować wyraźny wzrost liczby beneficjentów ostatecznych, czyli osób, które bezpośrednio wzięły udział w projekcie lub skorzystały z jego efektów. 

Mowa o wzroście rzędu 713 proc. W latach 2020–2021 również obserwujemy pewne spowolnienie trendu wzrostowego, jak już wspomniano wcześniej, głównie ze względu na ograniczenia związane z pandemią, lockdownem i załamaniem aktywności społecznej. 

Wiemy już, że programy regrantingowe pobudzające aktywność społeczną działają, a dynamika wzrostu ich efektywności jest zdecydowanie zauważalna. Wyniki prawdopodobnie byłyby dla operatorów takich konkursów dużo bardziej satysfakcjonujące, gdyby nie pandemia COVID-19. Stawiając pytanie o efektywność konkursów regrantingowych, powinniśmy także przyjrzeć się efektywności kosztowej. Poniżej zestawiono ze sobą dane dotyczące: liczby przyznanych dotacji, wysokości środków przekazanych realizatorom mikroprojektów oraz liczby ostatecznych beneficjentów. Zielona linia wskazuje na trend spadkowy kosztów zaktywizowania pojedynczego beneficjenta. Z początkowych kosztów ponad 27 zł za osobę  w ciągu kilku lat trwania działań na rzecz pobudzania aktywności obywatelskiej i zwiększania się inicjatyw oddolnych w województwie śląskim koszt ten spadł do 5,73 zł za osobę. Wartość ta wydaje się efektywna, a linia trendu spadkowego pozwala przypuszczać, że w kolejnych latach koszty mogą spaść poniżej kwoty 5 zł za osobę. 

Podsumowując nasze rozważania, przyznać trzeba, że programy regrantingowe, których celem jest aktywizacja i budowanie społeczeństwa obywatelskiego, realizują bardzo ważne zadanie. Analiza wyników jednego z takich konkursów pozwala twierdząco odpowiedzieć na pytanie, czy programy regrantingowe mają sens. Dane statystyczne dostarczone przez Operatora i realizatorów mikroprojektów pozwalają wyciągnąć optymistyczny wniosek o zwiększeniu efektywności tych programów w kontekście wysokości środków publicznych potrzebnych do zaktywizowania mieszkańców i wspierania ich aktywności obywatelskiej. Programy takie, ze względu na ich charakter i katalog kosztów kwalifikowanych, stymulują także rozwój trzeciego sektora i wzmacniają organizacje pozarządowe, co jest kolejnym czynnikiem rozwijającym społeczeństwo obywatelskie.