Górny Śląsk nie jest czymś obok mnie, to moja krew, puls, to świat, któremu nadaję znaczenia, […]. To przodkowie i duchy, to zdewastowana przestrzeń
postindustrialna, porażająca obcość.(1)

W 2011 roku przeprowadzono badania skojarzeń z regionem Górnego Śląska. (2) Wyniki nie zaskakują – z Górnym Śląskiem respondentom kojarzy się prawie wyłącznie górnictwo oraz przemysł ciężki. Jeszcze czterdzieści czy pięćdziesiąt lat temu bezsprzecznie moglibyśmy stwierdzić, że Górny Śląsk węglem stoi. Natomiast dziś, wydaje się, że ten wagon węgla ma się nijak, do napędzanej proekologicznie lokomotywy rozwoju.

Od XIX wieku czarny kruszec stał się siłą napędową gospodarki w regionie. Czarne złoto wpłynęło na rozwój społeczeństwa, industrializacji i urbanizacji, a wreszcie również także edukacji. Wszystkie te rozwojowe dziedziny umacniały pozycję Górnego Śląska, zarówno w obrębie państwa, w którym się w danym momencie dziejowym znajdowało, jak i w ogólnoeuropejskiej perspektywie. Rozpoczyna się trzecie tysiąclecie. Idzie nowe, koniec XX oraz początek XXI wieku przynosi rewolucję przemysłową i ekologiczną. Wraz z przemianami i poprawą ogólnej jakości życia gwałtownie wzrasta zapotrzebowanie na energię, wzmaga się również potrzeba jej dywersyfikacji, następuje zwrot w postrzeganiu źródeł energii pod kątem szkodliwości dla środowiska. Rola węgla – mniej energetycznego od atomu, bardziej szkodliwego dla środowiska od OZE, a także coraz droższego w wydobyciu – spada.

Na przełomie lat dwutysięcznych i dziesiątych Muzeum Śląskie zamówiło badania, aby sprawdzić, co Polacy wiedzą o Śląsku. Okazało się, że nie wiedzieli niczego.

Ich skojarzenia to brud, zdewastowana przyroda, śmieszny język, jakiś przemysł, Mordor zionący pomiędzy Krakowem a Wrocławiem.(3)

Odejście od węgla dla wielu jest klęską dla śląskiej ziemi. Wzrost bezrobocia, obniżenie średniego poziomu życia, wzmożenie występowania patologii społecznych są konsekwencjami zamykania kopalń na terenie regionu i brakiem alternatyw zawodowych dla górników. Przyjmując krótkowzroczną perspektywę, być może tak jest. Istnienie Śląska nie kończy się jednak z ostatnią szychtą. Śląskość nie jest z węgla zbudowana. Dekarbonizacja Śląska jest procesem skomplikowanym, niemniej jednak koniecznym. Natomiast, należy zwrócić uwagę na to, iż jest to proces, który nie powinien kończyć się na etapie zamknięcia ostatniej kopalni, ale dopiero po zrewitalizowaniu obszarów zdegradowanych.

Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane
działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie
gminnego programu rewitalizacji.(4)

Jak wskazują dane wymienione we wstępie do raportu: Śląsk. Serce Rewitalizacji.(5) na terenie województwa śląskiego, znajduje się ponad jedenaście tysięcy hektarów obszarów zdegradowanych i poprzemysłowych. Wykorzystanie tych terenów jest absolutnie konieczne z perspektywy rozwoju regionu. Ogrom przedsięwzięcia wymaga skorelowanej pracy zarówno rządu, jak i samorządów lokalnych czy wreszcie mieszkańców regionu.

Rewitalizację trzeba dziś zacząć traktować poważnie. Nie można już sobie pozwolić na nietrafione, jednostkowe projekty i marnowanie publicznych pieniędzy, w tym funduszy europejskich przeznaczonych na rewitalizację. Właściwie nie ma dziś w Polsce gminy, gdzie nie występują obszary koncentrujące negatywne zjawiska społeczne i infrastrukturalne. Samorządy muszą podjąć konsekwentne i świadome działania, aby odwrócić negatywne procesy zachodzące w miastach. Skala potrzeb i koniecznych działań jest ogromna. Według danych Instytutu Rozwoju Miast, aż 20% obszarów miejskich w Polsce (zamieszkanych przez ok. 2,4 miliona mieszkańców) można określić mianem obszarów zdegradowanych.(6)

Wspomniany wcześniej raport autorstwa New Europe Foundation egzemplifikuje obiekty, które udało się zrewitalizować i stanowią wzór dla innych podejmowanych działań. Należy wskazać, że zasadniczo obiekty postindustrialne stanowią doskonałą przestrzeń dla muzeów tudzież galerii sztuki, ze względu na swoją postindustrialną architekturę. Architektura śląskiego przemysłu flirtuje z instytucjami kulturalnymi, nie szukając daleko – mieszczący się w zabytkowej cechowni KWK Rozbark – Teatr Tańca i Ruchu. Oczywistym jest jednak, że nie powinno się transformować wszystkich obiektów postgórniczych w teatry, muzea, galerie i domy kultury. Ważkie są idee, które odchodzą od standardu. Wśród takowych obiektów należy wyszczególnić Centrum Sportów Wspinaczkowych i Siłowych w Bytomiu, leżące na ternie byłej rozbarskiej kopalni czy Centrum Edukacji i Biznesu – Nowe Gliwice. Wydaje się także, że przestronne przestrzenie zabudowań szybów górniczych, bądź hal postindustrialnych mogą być wykorzystywane także w konwencji hal magazynowych czy – niejako nawiązując do pierwotnego przeznaczenia – obszaru nowoczesnego przemysłu, spajając klamrą Śląsk miniony ze Śląskiem nadchodzącym.

Tym bardziej smutnym jest fakt, iż pomimo podejmowanych działań rewitalizacyjnych, przemysłowe oblicze Śląska zanika na naszych oczach. Zostaje ocalony szyb, ale likwiduje się maszynownię, zabudowa postindustrialna bywa rewitalizowana jedynie częściowo, fragmentarycznie. Dokumentacją tegoż ponurego procesu zajmuje się dwójka fotografów – Maciej Fliegel oraz Szymon Pender – tworzących facebookowy portal Zakaz Fotografowania(7) oraz konto instagramowe nakaz.fotografowania.
(8)

Dekarbonizacja śląska powinna być procesem skoncentrowanym na odejściu od wydobywania i używania węgla, a nie rugowania śląskiego dziedzictwa. Zabudowania postkopalne i postindustrialne są tymże dziedzictwem, pozbywanie się śląskiej spuścizny jest karygodnym błędem.

(1) Kadłubek, Z. 2016. Bezbronne myśli. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 235.
(2)Imas International. 2011. Z czym kojarzą się Górny i Dolny Śląsk?. https://imas.pl/files/raporty/IMASGornyiDolnySlask2011.pdf

(3) Rokita, Z. 2020. Kajś. 1. wyd. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.s. 244
(4) Art. 2 ust. 1 ustawy o rewitalizacji.
(5) New Europe Foundation. 2022. Śląsk. Serce Rewitalizacji. s. 5.

(6) Kołacz P., Wielgus P. 2016. Przepis na rewitalizację. https://www.pzr.org.pl/wpcontent/uploads/2016/03/przepis-na-rewitalizacje.pdf
(7) https://www.facebook.com/zakaz.fotografowania
(8) https://www.instagram.com/nakaz.fotografowania

Bibliografia:
Imas International. 2011. Z czym kojarzą się Górny i Dolny Śląsk?. https://imas.pl/files/raporty/IMASGornyiDolnySlask2011.pdf
Kadłubek, Z. 2016. Bezbronne myśli. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego,
Kołacz P., Wielgus P. 2016. Przepis na rewitalizację. https://www.pzr.org.pl/wpcontent/uploads/2016/03/przepis-na-rewitalizacje.pdf
New Europe Foundation. 2022. Śląsk. Serce Rewitalizacji.
Osadnik P., 2022. Znikający Śląsk i Zagłębie. „Nadal wstydzimy się swojej poprzemysłowej historii”
[online]. Slazag.pl [Dostęp 28.12.2022]. Dostępny w: https://www.slazag.pl/dwoch-fotografowdokumentuje-znikajacy-slask-i-zaglebie-nadal-wstydzimy-sie-swojej-poprzemyslowej-historii
Rokita, Z. 2020. Kajś. 1. wyd. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.